Galilei, Galileo

Il Saggiatore

parlando di certo argomento usato dal suo Maestro, scrive:

Caeterum,
quanti hoc argumentum apud nos esset, satis arbitror ex eo poterat intel-
ligi, quod paucis adeo ac plane ieiune propositum fuerit, cum prius reli-
qua duo longe accuratius ac fusius fuissent explicata. E con qual brevità
e quanto sobriamente egli abbia tocco questo, veggasi, oltre all'al-
tre cose, dal non aver pur fatte le figure degli eccentrici e dell'el-
lissi introdotte per salvare il tutto; dove che più a basso incontre-
remo un mar di disegni inseriti in un lungo discorso, per riprovar
poi una esperienza che in ultimo non reca pure un minimo ristoro
alla principale intenzione che si ha in quel luogo. Ma, senz'andar
più lontano, entri pur V. S. Illustrissima in un oceano di distinzioni,
sillogismi ed altri termini logicali, e troverà esser fatta dal Sarsi
stima grandissima di cosa che, liberamente parlando, io stimo assai
meno della lana caprina.
12.

Sed quando Magistro meo <logicae imperitiam Galilaeus obiecit, patiatur expe-
riri nos, quam exacte eiusdem ipse facultatis leges servaverit: neque hoc multis;
uno enim aut altero exemplo contenti erimus.
Dixeramus, stellas tubo inspectas minimum, ad sensum, incrementum susce-
pisse. «

Sed cum stellae, inquit ille, quamplurimae, quae perspicacissimos quosque
oculos fugiunt, per tubum conspiciantur, non insensibile, sed infinitum potius,
incrementum ab illo accepisse dicendae erunt; nihil enim atque aliquid infi-
nito plane distant intervallo». Ex eo igitur, quod aliquid videatur cum prius
non videretur, infert Galilaeus obiecti incrementum infinitum, incrementum, in-
quam, apparens saltem, quantitatis. At ego, neque infinitum, neque incre-
mentum quidem ullum, inferri posse existimo. Et primo quidem, quamquam
verum sit, inter hoc quod est videri, et hoc quod est non videri, distantiam esse
infinitam, una saltem ex parte, atque haec duo proportionem illam habere quam
nihil atque aliquid, hoc est proportionem prorsus nullam; cum tamen id quod
non erat, esse incipit, crescere aut augeri non dicitur, quod augmentum omne
aliquid semper ante supponat, neque mundum, cum primum a Deo creatus est,
infinite auctum dicimus, cum nihil antea praefuisset: est enim augeri, fieri ali-
quid maius, cum prius esset minus. Quare ex eo, quod aliquid prius non vide-
retur, videatur autem postea, inferri non potest, ne in ratione quidem visibilis,
augmentum infinitum. Sed hoc interim nihil moror; vocetur augmentum transitus
de non esse ad esse: ulterius pergo. Ipse tamen, cum ex eo quod stellae, antea
non visae, per tubum inspectae fuerint, intulit a tubo illas infinitum incrementurn
accepisse, meminisse debuerat, affirmasse se alibi tubum eundem in eadem pro-
portione augere omnia. Si ergo stellas, quas nudis oculis videmus, auget in certa
ac determinata proportione, puta in centupla, illas etiam minimas, quae oculos
fugiunt, cum in aspectum profert, in eadem proportione augebit: non igitur
infinitum erit illarum incrementum, hoc enim nullam admittit proportionem.
Secundo, ad hoc, ut inter visibile et non visibile intercedat augmentum infi-
nitum in apparenti quantitate, id enim significat vox incrementi ab illo usurpata,
necesse est ostendere inter quantitatem visam et non visam distantiam esse infi-
nitam in ratione quanti; alioquin nunquam inferetur hoc augmentum infinitum.
Si quis enim ita argumentetur: «Cum quid transit de non visibili ad visibile,
augetur infinite; sed stellae transeunt de non visibili ad visibile; ergo augentur
infinite», distinguenda erit maior: augentur infinite in ratione visibilis, esto;
augentur in ratione quanti, negatur. Sic enim etiam consequens eadem distinctione
solvetur: augentur in ratione visibilis, non autem in ratione quanti. Ex quibus
apparet, terminum incrementi non eodem modo sumi in maiori propositione atque
in consequentia; in illa siquidem pro incremento visibilitatis accipitur, in hac
vero pro augmento quantitatis: hoc autem quam logicae legibus consentaneum
sit, videat Galilaeus.
Tertio, aio ne ullum quidem augmentum inde inferri posse. Logicorum enim
lex est, quotiescumque effectus aliquis a pluribus causis haberi potest, male ex
effectu ipso unam tantum illarum inferri: v. g., cum calor haberi possit ab igne,
a motu, a Sole, aliisque causis, male quis inferet, Hic calor est, ergo ab igne.
Cum ergo hoc, quod est videri aliquid cum prius non videretur, a multis etiam
causis pendere possit, non poterit ex illa visibilitate una tantum illarum causarum
deduci. Posse autem hunc effectum a pluribus causis haberi, apertissimum esse
arbitror: manente enim, primum, obiecto ipso immutato, si vel potentia visiva
augeatur in se ipsa, vel impedimentum aliquod auferatur, si adsit, vel instru-
mento aliquo, qualia sunt specilla, eadem potentia fortior evadat, vel certe, immu-
tata potentia, obiectum ipsum aut illuminetur clarius aut propius accedat ad
visum aut eius denique moles excrescat; unum ex his satis erit ad eumdem
effectum producendum. Cum ergo infertur, ex eo quod stellae videantur, cum
prius laterent, infinitum illas augmentum accepisse, ad logicorum normam id
minus recte colligitur, quod aliae causae omissae sint ex quibus idem effectus
haberi poterat. Sane nihil est quod tubo hoc incrementum tribuat Galilaeus;
si enim vel clausos tantum oculos semel aperiat, augeri omnia infinite aeque
vere pronunciabit, cum prius non viderentur, modo videantur. Quod si dicat,
sibi de iis tantum loquendum fuisse, quae a tubo haberi possent, cum solum
hic de tubo ageretur, potuisse proinde se alias causas omittere; respondeo,
ne id quidem ad rectam argumentationem satis esse: tubus enim ipse non
uno tantum modo ea, quae sine illo non videntur, in conspectum profert; primo
quidem, obiecta sub maiori angulo ad oculum ferendo, ex quo fit ut maiora vi-
deantur; secundo, radios ac species in unum cogendo, ex quo fit ut efficacius
agant: horum autem alterum satis est ad hoc, ut videantur ea quae prius
aspectum fugiebant. Non licuit ergo ex hoc effectu alteram tantum illarum cau-
sarum inferre.
Quarto, ne id quidem logicorum legibus congruit, stellas, si per tubum non
augentur, ab eodem, singulari sane eiusdem praerogativa instrumenti, illuminari.
Ex quibus videtur Galilaeus duobus his membris adaequate specillorum effecta
partiri, quasi diceret: Specillum vel stellas auget, vel easdem illuminat; non
auget, ergo illuminat. Lex tamen alia logicorum est, in divisione membra omnia
dividentia includi debere: sed in hac Galilaei divisione neque omnia specilli
effecta includuntur, neque ea quae numerantur eius propria sunt; illuminatio
enim, ut ipse quidem existimat, tubi effectus esse non potest; et specierum aut
radiorum coactio, quae proprie a specillis habetur, ab eodem omittitur: vitiosa
igitur fuit eiusdem divisio. Nec plura hic addo: pauca autem haec, quae uno
ferme loco forte inter legendum offendi, adnotare volui, aliis interim omissis,
ut intelligat, disputationem suam ea culpa non vacare, quam ipse in aliis re-
praehendit.
Sed quid (libet enim hoc loco rem Galilaeo adhuc inauditam non omittere),
quid, inquam, si quam ipse praerogativam tubo suo tribuere non audet, illam
ego eidem tribuendam esse ostendero? Tubus, inquit, vel obiecta auget, vel certe,
occulta quadam atque inaudita vi, eadem scilicet illuimnat. Ita est: tubus lumi-
nosa omnia magis illuminat. Hoc si ostendero, nae ego magnam me apud Gali-
laeum initurum gratiam spero; dum tubum, cuius amplificatione merito gloriatur,
hac etiam inaudita praerogativa donavero. Age igitur, tubo eodem ideo augeri
dicimus obiecta, quia haec ab eo ad oculum feruntur maiori angulo, quam cum
sine tubo conspiciuntur; quaecumque autem sub maiori angulo conspiciuntur, ea
maiora videntur, ex opticis: sed tubus idem luminosorum species et dispersos
radios dum cogit et ad unum fere punctum colligit, conum visivum, seu pira-
midem luminosam qua obiecta lucida spectantur, longe lucidiorem efficit, et proinde
luminosa obiecta splendidiore piramide ad oculum vehit: ergo pari ratione di-
cetur tubus stellas illuminare, sicuti easdem augere dicitur. Quemadmodum enim
angulus maior vel minor, sub quo res conspicitur, rem maiorem minoremve
ostendit, ita piramis magis minusve luminosa, per quam corpus luminosum
aspicitur, idem obiectum lucidum magis aut minus monstrabit. Fieri autem
lucidiorem piramidem opticam ex radiorum coactione, satis manifeste et expe-
rientia et ratio ipsa ostendunt. Haec siquidem docet, lumen idem, quo minori
compraehenditur spatio, eo magis illuminare locum in quo est; at radii in unum
coacti lumen idem minori spatio claudunt; ergo et hoc idem magis illuminant.
Experientia vero idem probabitur, si lentem vitream Soli exponamus; videbimus
enim in radiis ad unum punctum coactis, non solum ligna comburi et plumbum
liquescere, sed oculos eo lumine, utpote clarissimo, pene excaecari. Quare assero,
tam vere dici stellas tubo illuminari, quam easdem eodem tubo augeri. Bene
igitur est ac perbeate tubo huic nostro, quando stellas ipsas ac Solem, clarissima
lumina, illustrare etiam clarius> per me iam potest.
Qui, come vede V. S. Illustrissima, in contracambio dell'equivoco
nel quale il P. Grassi era, come il Sig. Guiducci avverte, incorso, se-
guendo l'orme di Ticone e d'altri, vuole il Sarsi mostrare, me aver
altrettanto, o più, errato in logica; mentre che per mostrare, l'au-
gumento del telescopio esser nelle stelle fisse quale negli altri og-
getti, e non insensibile o nullo, come aveva scritto il Padre, si argu-
mentò in cotal forma: Molte stelle del tutto invisibili a qualsivoglia
vista libera si rendon visibilissime col telescopio; adunque tale augu-
mento si doverebbe più tosto chiamare infinito che nullo. Qui insorge
il Sarsi, e con lunghissime contese fa forza di dichiararmi pessimo
logico, per aver chiamato tale ingrandimento infinito: alle quali
tutte, perché ormai sento grandissima nausea da quelle altercazioni
nelle quali io altresì nella mia fanciullezza, mentr'ero ancor sotto il
pedante, con diletto m'ingolfavo, risponderò breve e semplicemente,
parermi che il Sarsi apertamente si mostri quale egli tenta di mo-
strar me, cioè poco intendente di logica, mentr'ei piglia per asso-
luto quello ch'è detto in relazione. Mai non si è detto, l'accresci-
mento nelle stelle fisse esser infinito; ma avendo scritto il Padre,
quello esser nullo, ed il Sig. Mario avvertitolo, ciò non esser vero,
poi che moltissime stelle di totalmente invisibili si rendono visibilis-
sime, soggiunse, tale accrescimento doversi più tosto chiamare infinito

pagina successiva »

p. 245