Galilei, Galileo

Il Saggiatore

nominata caldo, bruciore o scottamento. E forse mentre l'assottiglia-
mento e attrizione resta e si contiene dentro a i minimi quanti, il
moto loro è temporaneo, e la lor operazione calorifica solamente;
che poi arrivando all'ultima ed altissima risoluzione in atomi real-
mente indivisibili, si crea la luce, di moto o vogliamo dire espansione
e diffusione instantanea, e potente per la sua, non so s'io debba dire
sottilità, rarità, immaterialità, o pure altra condizion diversa da tutte
queste ed innominata, potente, dico, ad ingombrare spazii immensi.
Io non vorrei, Illustrissimo Signore, inavvertentemente ingolfarmi
in un oceano infinito, onde io non potessi poi ridurmi in porto; né
vorrei, mentre procuro di rimuovere una dubitazione, dar causa al
nascerne cento, sì come temo che anco in parte possa essere occorso
per questo poco che mi sono scostato da riva: però voglio riserbarmi
ad altra occasion più opportuna.
49.

Dum Galilaeus <de fulgore illo agit, qui, luminosis corporibus circumfusus,
eminus spectantibus ab ipso luminoso corpore non distinguitur, ait
primo, illum in oculi superficie per refractionem radiorum in insidente humore
fieri, non autem circa astrum aut flammam revera consistere; addit secundo,
aërem illuminari non posse; tertio vero, corpora luminosa si per tubum conspi-
ciantur, larga illa radiatione spoliari. Porro ad harum propositionum veritatem
investigandam, illud quod secundo loco positum est, primo est a nobis expen-
dendum, hoc est an illuminari aër possit: ex hoc enim reliqua pendere videntur.
Qua in quaestione supponendum, primum, ex opticis ac physicis est, lumen
non videri nisi terminatum; terminari autem non posse, nisi corpore aliquo
opaco; perspicuum enim, qua perspicuum est, lucem non terminat, sed liberum
eidem transitum praebet: secundum, aërem purum ac sincerum maxime perspi-
cuum esse, minusque proinde aptum ad lumen terminandum; aerem vero impu-
rum, multisque vaporibus admixtum, et lucem terminare et remittere ad oculum
posse. Et quidem huius secundae suppositionis prima pars ab omnibus, atque
a Galilaeo ipso, ultro conceditur: pars autem altera multis probatur experi-
mentis.
Aurora enim in Solis exortu, atque in occasu crepuscula, satis indicant,
impurum aërem illuminari posse; idem testantur coronae, areae, parelia, aliaque
huiusmodi quae ex aëre crassiori fiunt. Fateri hoc etiam videtur Galilaeus in
Nuncio Sidereo, ubi

circa Lunam vaporosum quemdam orbem, ei qui Terrae
circumfunditur non absimilem, statuit, quem a Sole illuminari asserit; quod de
Ioviali etiam orbe videtur affirmare. Praeterea, si quis Lunam post alicuius domus
tectum adhuc latitantem, cum proxime emersura est, observet, maximam aëris par-
tem eiusdem Lunae lumine illustratam, quasi lunarem auroram, prius intuebitur;
fulgorem autem hunc magis ac magis crescere comperiet, quo propior exortui Luna
fuerit. Ridiculum autem esset affirmare, auroram, crepuscula, aliosque huiusmodi
splendores, in insidente oculis humore per refractionem gigni. Quid enim?
dum Lunam ac Solem, altius provectos, brevi inclusos gyro intueor, sic-
cioribus ne oculis sum, quam cum eosdem postea, horizonti proximos, in orbem
ampliorem extensos aspicio? Satis igitur ex his patet, aërem impurum ac
mixtum illuminari posse; quod etiam ratione pervincitur. Cum enim lumen ter-
minetur ab eo quod aliquam habet opacitatem; aër autem per vapores concre-
tior atque opacior fiat; hac saltem parte, qua opacus est, lumen reflectere poterit.
Quibus ita explicatis, ad quaestionem propositam redeo: in qua, dum auctores
nec pauci nec mali asserunt, partem aëris luminosis corporibus in speciem cir-
cumfusi pariter illuminari, non de sincero nullisque admixto vaporibus locuti
existimandi sunt, sed de eo aëre qui, densioribus halitibus opacatus, lumen stel-
larum sistere ac cohibere possit, ne ultra progrediatur. Nam dum aiunt, Solem
ac Lunam ampliori sese forma prope horizontem spectandos offerre quam cum
altiores fuerint, id ex aëre vaporoso interiecto oriri affirmant: ex quibus patet,
illos non de aëre puro loqui, sed de infecto ac proinde opaciori. Quare statuendum
est, non abiiciendam esse (quod Galilaeus iubet) opinionem illam quae asserit,
aërem illuminari a stellis posse; cum tot experimentis verissima comprobetur, si
de aëre impuriori intelligatur. Quod si illuminari aër potest, poterit etiam pars
aliqua luminosi illius coronamenti, quo sidera vestiuntur, in aërem illuminatum
referri. Quamvis non negem (id quod primo loco propositum fuerat), radiosam
illam coronam longis distinctam radiis, quae ad quemcumque oculi motum mo-
vetur, oculi affectionem esse, ex quo fit ut iidem radii modo plures modo
pauciores, nunc breviores nunc productiores, fiant, prout oculus ipse movetur;
adhuc tamen non probavit Galilaeus, nullam partem illius luminis, quod nos a
vera flamma non distinguimus, ex aëre illuminato existere, qua postea ne per
specillum quidem luminosa spoliari possint.
Neque obstat experimentum ab eodem Galilaeo allatum. «

Si manum, inquit,
inter lumen atque oculum collocatam ita moveris, ac si lumen occultare velles,
fulgor ille circumfusus nunquam tegetur, quoad ipsum verum lumen non abscon-
deris; sed radii ipsi manum inter atque oculum nihilominus comparebunt; at
ubi partem veri luminis aliquam texeris, eorumdem radiorum partem oppo-
sitam evanescere comperies; nam si luminis partem superiorem celaveris, radii
inferiores apparere desinent». Haec Galilaeus: quae omnia verissima experior,
dum radios ipsos tantum considero, radios, inquam, illos quos, ex eorum motu
pene perpetuo ac luminis diversitate, satis superque a reliquo vero lumine distin-
guo: at dum reliquum lumen, quod ipse verum existimo, celare tento, ea prorsus
ex parte qua manum interpono, si non omnino abscondo, minuo saltem atque
infusco. Infusco, inquam; neque enim ex qualibet manus interpositione celari
obiecta possunt, ne videantur. Si quis enim, ut dicebam, attente animadvertat,
dum veram candelae a nobis remotae flammam tegere manus obiectu nitimur,
etiamsi summam pyramidis accensae partem revera manus texerit, adhuc tamen
eamdem illam inter manum atque oculum conspicimus, videturque interpositus
digitus ea flamma comburi ac duas veluti in partes secari; ea plane ratione quam
digitus A ostendit. Qui autem fieri possit, ut ex hac di-
giti interpositione aspectus flammae non impediatur, sic
ostendo. Cum oculi pupilla indivisibilis non sit, sed plures
possit in partes dividi, poterit una illius pars tegi, reliquis
non tectis; quamvis ergo, parte aliqua pupillae obtecta,
ad illam species obiecti luminis non perveniant, si tamen
reliquae apertae remaneant et ad illas eaedem species per-
tingere possint, lumen adhuc videbitur. Sit enim, v. g., lumen BC, oculi pupilla FA,
corpus opacum interpositum sit D, quod quidem speciem puncti C pervenire ad F
non permittat, nullo tamen sit impedimento quin ex C alter radius CA perveniat
ad partem pupillae A. Per radium ergo CA
videbitur apex luminis C; non videbitur autem
adeo fulgens, ut tunc quaudo totam pupillam sua
imagine explebat: idem autem apex C non prius
videri desinet, quam corpus D totam pupillam
tegat, prohibeatque ne ullis radiis apex C ad il-
lam feratur. Quod si corpus D multo minus fuerit
quam oculi pupilla, v. g. filum aliquod crassum, parumque ab eadem pupilla
abfuerit, lumine interim longe posito; quomodocunque inter oculum et lumen
idem filum extendatur, nullam luminis partem impediet, neque fili eiusdem
pars inter oculum et flammam constituta comparebit, ac si prorsus combusta
fuisset: quod ex eadem causa oritur. Neque enim filum illud, cum minus sit
quam pupilla, si ab eadem non longe distet, impedire potest quominus omnes
flammae partes, aliquibus saltem radiis, ad potentiam ferantur: quare per eos
saltem flamma videbitur.
Ad tertium denique dictum, quo ait, sidera hoc splendore accidentario spo-
liari, cum tubo optico conspiciuntur; multa hic etiam sunt, quae non facile sol-
vantur. Nam si tubus opticus sidera adscititio hoc fulgore spoliaret, non
deberet hic fulgor per tubum conspici: at conspicitur tamen. Et quidem inter
fixas stellas nulla est adeo exigua, quae splendore isto, etiam non suo, a tubo
exui patiatur; quod Galilaeus ipse fateri videtur, dum a Cane aliisque stellis
fulgorem illum nunquam omnino auferri posse affirmat: semper enim, etiam per
tubum, scintillantes hosce radios in illis intuemur. Sed quid dico a stellis?
Planetae etiam aliqui adeo fulgoris huius tenaces sunt, ut nunquam sibi illum
eripi patiantur; Mars videlicet, Venus atque Mercurius, quorum lumen nisi colo-
ratis vitris, specillo aptatis, retuderis, nunquam nudi comparebunt. Et sane non
video, si eadem radiorum illorum causa in superficie oculi remanet, hoc est humor
ille pupillae perpetuo insidens, cur postea, si lumen astri, per specilli vitra re-
fractum, in eumdem humorem incidat, refringi iterum, quanquam diverso for-
tasse modo, eosdemque luminis ductus producere, non debeat. Iam vero si illud
admittatur, quod admitti necesse est, ut supra probavimus, aërem etiam illumi-
nari, atque ex hoc fieri posse ut sidus maius appareat quam revera sit; non
poterit Galilaeus negare, ex hoc saltem capite, circumfusum etiam fulgorem
videri per tubum, ac proinde etiam augeri debere: fatetur quippe omnia illa per
tubum videri atque ab eodem augeri, quae ultra ipsum posita sunt; cum igitur
hic etiam splendor ultra specillum sit, per illud conspici augerique debebit. Quod
si nihilominus in stellis hoc incrementum non percipitur, aliunde petenda erit
huius aspectus causa, non ex eo quod radiatio haec fiat inter specillum et ocu-
lum, hoc est in superficie humida oculi. Hoc enim, si non de radiis illis vagis
ac distinctis, sed de stabili et continuo amplioris luminis coronamento loquamur,
ex aëre illuminato existere posse, Solis ac Lunae exemplis, prope horizontem
ampliori orbe quam in vertice apparentium, comprobatur: si vero de radiis
ipsis intelligatur, cum hi etiam per specillum conspiciantur in stellis, non poterit
hoc minimum earumdem stellarum incrementum in radiorum illorum abiectionem
referri,> cum non abiiciantur.
Passi ora V. S. Illustrissima alla terza proposizione, la quale legga
e rilegga tutta con attenzione: dico con attenzione, acciò tanto più
manifestamente si conosca poi, quanto artificiosamente vada pure il
Sarsi continuando suo stile di voler, coll'alterare levare ed aggiun-
gere e più col divertire il discorso e meschiarlo con cose aliene dal
proposito, offuscar la mente del lettore, sì che in ultimo, tra le cose
da sé confusamente apprese, gli possa restar qualche opinione che
il Sig. Mario non abbia così stabilita la sua dottrina, che altri non
v'abbia potuto trovar che opporre.
Essendo stata opinione di molti ch'una fiammella ardente appa-
risca assai maggiore in certa distanza perch'ella accenda, ed in con-
seguenza renda egualmente splendida, buona parte dell'aria sua cir-
convicina, onde poi da lontano e l'aria accesa e la vera fiammella
appariscano un lume solo; il Sig. Mario, confutando questo, disse che
l'aria non s'accendeva né s'illuminava, e che l'irraggiamento, per
cui si faceva l'ingrandimento, non era intorno alla fiammella, ma
nella superficie dell'occhio nostro. Il Sarsi, volendo trovar che opporre
a cotal vera dottrina, in vece di render grazie al Sig. Mario d'aver-
gli insegnato quello che di sicuro gli era sino allora stato ignoto,
si fa innanzi, e si pone a voler provare come contro al detto del
Sig. Mario, l'aria s'illumina: nella quale impresa egli, per mio pa-
rere, erra in molte maniere.

pagina successiva »

p. 352