BIVIO: Biblioteca Virtuale On-Line
Petrarca, Francesco - Canzoniere » Tibullus, Albius - Elegiae » Galilei, Galileo Il Saggiatore - p. 364

Galilei, Galileo

Il Saggiatore


Sentitela. Io vi domando se, posti quattro, sei o dieci oggetti visibili
in varie lontananze, ma in guisa però che tutti si veggano nella me-
desima linea retta, sì che il più vicino occupi tutti gli altri, vi do-
mando, dico, se tenendo l'occhio nel medesimo luogo e riguardando
i medesimi oggetti co 'l telescopio, voi gli vedrete pur posti in linea
retta o no, sì che il vicino non vi asconda più gli altri, ma ve gli
lasci vedere? Credo pur che voi risponderete ch'ei vi compariranno
per linea retta, essendo realmente per linea retta disposti. Ora, stante
questo, immaginatevi quattro, sei o dieci bacchette diritte, tra di lor
paralelle, poste in distanze disuguali dall'occhio, ed esse di lunghezze
pur disuguali, e le più lontane maggiori, e di mano in mano le più
vicine minori, in modo che gli estremi termini loro si veggano po-
sti in due linee rette, una a destra e l'altra a sinistra; pigliate poi
il telescopio, e riguardatele con esso: già, per la concession fatta, i
medesimi termini, tanto i destri quanto i sinistri, si vedranno pure
in due linee rette come prima, ma aperte in maggiore angolo. E
come ciò sia, Sig. Sarsi, questo, appresso i geometri, si domanda
ricrescer tutte quelle linee secondo la medesima proporzione, e non
ricrescer più le vicine che le lontane. Cedete dunque, e tacete.
50. Sed videamus<, quam recte ex Peripatetica disciplina atque ex experimentis
sibi arma contra Aristotelem fabricet Galilaeus. «Praeterea, inquit, cometam
flammam non fuisse, ex ipsa experientia et Peripateticorum dicto deducimus,
quo affirmant, nullum corpus lucidum esse perspicuum; experientia vero docet,
flammam vel minimam unius candelae impedimento esse quominus obiecta
ultra ipsam posita conspiciantur: si ergo cometam flammam fuisse quis dixerit,
dicendum eidem erit, stellas ultra illam positas ab ea celari debuisse: et tamen
per cometae caudam lucidissime intermicantes easdem stellas vidimus
». Haec
ille: in quibus mirari satis non possum, hominem, magni alioqui nominis atque
experimentorum amantissimum, ea diserte adeo asseverasse, quae obviis ubique
experimentis redargui facile possent.
Quamvis enim Peripateticorum dictum, si recte intelligatur, verissimum sit
(omne enim corpus, ad hoc ut illuminetur vel, potius, illuminatum appareat,
excurrentem ulterius lucem quasi sistere ac reprehendere debet; perspicuum autem,
utpote eidem luci pervium, eam terminare non potest: ex quo dicendum est,
corpus quodcumque eo clarius illuminandum, quo plus opaci minusque habuerit
perspicui), nullus tamen est qui neget, reperiri corpora partim perspicua partim
opaca, quae partem lucis aliquam terminent, qua lucida appareant, aliquam vero
libere transire permittant; qualia sunt nubes rariores, aqua, vitrum et huius-
modi multa, quae et lumen in superficie terminant, et ad aliam partem idem
transmittunt. Quare nihil est, cur ex hoc dicto quidquam momenti suis experi-
mentis Galilaeus adiectum putet.
Experimenta porro ipsa falsa deprehenduntur. Affirmo igitur, candelae flam-
mam obiecta ultra se posita ex oculis non auferre, et perspicuam esse.
Huic, primum, dicto adstipulantur Sacrae Litterae, cum de Anania, Azaria
ac Misaele in fornacem, Regis iussu, coniectis agunt. Sic enim Regem ipsum lo-
quentem inducunt: «Ecce ego video quatuor viros solutos et ambulantes in
medio ignis, et nihil corruptionis in eis est; et species quarti similis filio
Dei
». Ac ne quis existimet id pro miraculo habendum, idem probatur iterum
ex eo, quia in candelae flamma medio loco consistens videtur ellychnium, seu
nigricans seu candens. Praeterea, cum strues aliqua ingens lignorum incenditur,
medias inter flammas semiusta ligna et carbones accensos libere prospectamus,
cum tamen saepe maxima flammarum vis oculum inter atque eadem ligna media
consistat. Flamma igitur perspicua est.
Secundo, quodcunque opacum, inter oculum et obiectum positum, eiusdem
obiecti aspectum impedit, sive magno sive parvo ab eodem distet intervallo;
ita, v. g., lignum aliquod, sive rem quampiam attingat sive ab illa multum remo-
veatur (si tamen inter illam atque oculum substiterit), eam videri non permittet:
quod in flamma non accidit, haec enim quascumque res ultra se positas, si non
longe distent, sed easdem e proximo vehementer illuminet, semper videri patie-
tur; quod quilibet experiri facile potest, si legendum aliquid ultra lumen collo-
caverit, unius tantum digiti intervallo, tunc enim characteres illos a flamma
obtectos facile perleget: flamma, ergo, perspicua est et luminosa: quod Gali-
laeus negat, eiusque oppositum tanquam principium, contra Aristotelem dispu-
taturus, assumit.
Quod si quis quaerat, cur obiecta ultra flammam posita, si saltem ab eadem
longe semota fuerint, non conspiciantur, hanc ego huius rei causam assigno: quia
nimirum obiectum movens potentiam vehementius, impedit ne videantur obiecta
reliqua, ad eamdem potentiam movendam minus apta; obiecta autem quaelibet
eo vehementius, caeteris paribus, potentiam movent, quo sunt lucidiora: quia
igitur obiecta, longe ultra flammam posita, multo minus illuminantur quam
flamma ipsa, ideo haec potentiam veluti totam explet obruitque, nec obiecta alia
videri permittit. Et propterea, quo obiecta eadem eidem flammae fiunt propiora,
quia tanto magis illuminantur, eo etiam magis apta sunt movere potentiam, ac
proinde tunc conspiciuntur; maiori siquidem illustrata lumine, cum flamma pene
ipsa contendunt. Quare si aut flamma obtusiori splendeat lumine, aut obiectum
ultra illam positum luminosum ex se sit, aut ab alio vehementer illuminatum,
nunquam illius aspectum interposita flamma impediet, quamvis longissime obie-
ctum illud a flamma distet.
Hoc etiam quibusdam experimentis confirmare placet. Incendatur distillatum
vinum, quod aquam vitis vulgo appellant: eius enim flamma, cum non admodum
clara sit, liberam rerum imaginibus ad oculum viam relinquet, ut etiam minu-
tissimos quosque characteres perlegi patiatur. Idem accidit in flamma ex incenso
sulphure excitata, quae, colorata licet sit et crassa, vix tamen quidquam impe-
dimenti eisdem rerum imaginibus affert.
Secundo, sit licet flamma clarissimo ac micanti lumine, si tamen alterius can-
delae lumen ultra illam collocatum longe etiam semoveris, inter vicinioris flammae
lumen remotiorem flammam intermicantem cernes. Cum ergo stellae corpora sint
luminosa et quavis flamma longe clariora, nil mirum si non potuit ea-
rundem aspectus ab interposita cometae flamma impediri: ac proinde nihil de-
trimenti ex hoc Galilaei argumento patitur Aristotelis opinio.
Tertio, non luminosa solum illa quae propria fulgent luce, ab interposita
flamma velari non possunt, sed ne alia quidem corpora opaca, si tamen ab alio
lumine illustrentur. Ita interdiu si quid aspexeris a Sole illuminatum, nullius
interpositu flammae impediri eius aspectus poterit.
Constat igitur satis superque, flammas perspicuas esse, atque hoc etiam non
obstare quominus cometa> flamma esse potuerit
.
È tempo, Illustrissimo Signore, di venir a capo di questi pur
troppo lunghi discorsi: però passiamo a questa quarta ed ultima
proposizione. Qui, com'ella vede, dice il Sarsi non potersi a bastanza
stupire che io, avendo qualche nome d'avveduto osservatore ed ap-
plicato assai all'esperienze, mi sia ridotto ad affermar constante-
mente quelle cose che si possono agevolissimamente confutare con
esperimenti manifesti ed apparecchiati per tutto; de' quali poi n'ap-
porta molti, ond'egli apparisca altrettanto veridico e diligente spe-
rimentatore, quant'io mal accorto e mendace. Dirò prima brevemente
quello che persuase il Sig. Mario a scrivere, e me a prestargli as-
senso, che quando la cometa fusse una fiamma, dovesse asconderci le
stelle; poi anderò considerando l'esempio e ragioni del Sarsi, la-
sciando in ultimo a V. S. Illustrissima il giudicar qual di noi sia più
difettoso e mal avveduto nel suo esperimentare e discorrere.
Considerando noi, il trasparire d'un corpo non esser altro che un
lasciar vedere gli oggetti posti oltre di sé, ci persuademmo che quan-
t'esso corpo trasparente fusse men visibile, tanto potesse meglio


pagina successiva »
 
p. 364